Sociologjia e gjakmarrjes

Fatos Tarifa, Ph.D. Shqiptar?t e veriut jan? portretizuar shpesh n? literatur?n etnografike dhe antropologjike per?ndimore si nj? ?rac? mal?sor?sh t? v?shtir?, preokupimi kryesor i t? cil?ve ka qen? t? luftonin mes nj?ri-tjetrit sa her? q? nuk ishin t? angazhuar n? luft? me dik? tjet?r? (George Scriven). N? mes t? shekullit t? 20-t?, J.J. Hutton i p?rshkruante shqiptar?t e veriut si ?nj? popull me nj? kultur? shum? t? ve?ant? dhe individualiste, t? cil?t gjat? gjith? historis? s? tyre jan? krenuar dhe vetk?naqur me izolimin e tyre?. E drejta e tyre zakonore dhe ve?an?risht norma e gjakmarrjes, si aparati nd?shkimor i standardizuar i saj, vazhdojn? t? jen? edhe sot subjekte historike, sociologjike dhe antropologjike me interes, t? cilat jan? trajtuar e trajtohen nga nj? varg k?ndv?shtrimesh teorike, duke filluar nga rryma dominuese n? mendimin e shekujve t? 18-t? dhe 19-t? deri n? teori t? koh?ve t? sotme. Nj? ekzaminim kritik i disa prej teorive apo interpretimeve t? b?ra deri m? sot mbi gjakmarrjen n? Shqip?rin? e veriut vijon m? posht?. Nga t? gjitha interpretimet e njohura, dy jan? ato t? cilat paraqesin shum? pak interes p?r sociolog?t dhe antropolog?t e sot?m. Nj?ri ?sht? interpretimi neomaltusian, e cili e konsideron gjakmarrjen n? Shqip?rin? e veriut si ?nj? mekaniz?m karakteristik p?r t? kontrolluar riprodhimin e popullsis?? (Carleton Coon). Sipas k?tij autori, n? sistemin tribal t? Shqip?ris? s? veriut gjakmarrja ishte nj? gjendje e vazhdueshme dhe ?shkaku i v?rtet? i saj ishte natyrisht presioni i popullsis??. Sipas tij, gjakmarrja dhe vdekjet e papritura, nj?lloj si migracioni, jan? ?valvula shp?timi t? domosdoshme? p?r mbijetes?n e popullsis?. Ky interpretim injoron faktin gjer?sisht t? pranuar se imperativat demografik? nuk mund t? kuptohen t? izoluar, por veprojn? gjithnj? t? kombinuar me faktor? social? dhe kulturor?. Interpretimi tjet?r e konsideron gjakmarrjen n? radh?t e mal?sor?ve t? Shqip?ris? s? veriut gati si nj? karakteristik? natyrore t? tyre, si gjendjen e tyre natyrore tipike, e cila reflekton tribalizmin e tyre primitiv, madje edhe si nj? atribut primordial t? races s? tyre ?unike?. Sipas k?tij interpretimi, pasioni p?r gjakmarrje n? radh?t e mal?sor?ve t? veriut ?sht? nj? tipar kulturor i lindur dhe thuajse nj? instikt natyror, gati gati si sentimentet familjare e fisnore. Ky pasion ka gjoja nj? forc? emocionale dhe irracionale t? fuqishme. P?r nj? burr? shqiptar, shkruan Coon, ?besnik?ria e tij e par? ?sht? ndaj gjakut t? tij, q? do t? thot? ndaj familjes s? tij t? zgjeruar? dhe ?vet? akti i gjakmarrjes ?sht? nj? ritual, si? ?sht? edhe vet? p?rs?ritja e vazhdueshme e nevoj?s p?r gjakmarrje? (Coon). Argumenti se dhuna dhe hakmarrja jan? nj? pasoj? e tribalizmit apo kthim n? t?, ?sht? p?rdorur r?ndom nga ata q? kan? synuar t? shpjegojn? konfliktet dhe luftrat nd?retnike n? Ballkan, ve?an?risht at? midis s?rb?ve dhe shqiptar?ve t? Kosov?s. N? librin e tij ?Fantazma ballkanike? (Balkan Ghosts), Robert Kaplan e shpreh k?t? pik?pamje n? m?nyr?n m? t? qart? kur shkruan se ?k?ta popuj s?kan? b?r? tjet?r ve?se kan? vrar? nj?ri-tjetrin n? luftra fetare dhe tribale p?r shekuj me radh??. Duke p?rshkruar malsor?t e Shqip?ris? s? veriut n? fillim t? shekullit t? 20-t?, Scriven thot?: ?Jet?t e tyre jan? shuar n? konflikt t? vazhduesh?m me natyr?n? Ata jan? m?suar q? n? foshnj?ri t? luftojn? kund?r njeriut po aq instiktivisht sa edhe kund?r element?ve shkat?rrimtar? t? natyr?s?. Gabriele Annan, gjithashtu shprehet se ?Mal?sor?t e klaneve veriore kishin vet?m nj? interes dhe nj? hobi: gjakmarrjen?, shkruan kjo autore, duke shtuar se ?pothuajse ?do gj? mund t? merrej si fyerje dhe posht?rim q? duhej hakmarr? vet?m me vrasjen e fajtorit apo t? nj? an?tari t? familjes s? tij? Pothuajse ?do familje ishte n? ?gjak? me dy apo tre t? tjera?. N? kund?rshtim me k?t? pik?pamje, studimet e kryera deri m? sot mbi dhun?n [kolektive] tregojn? se sentimentet e fisit dhe t? klanit jan? fakte social? real? dhe mund t? b?hen shum? t? r?nd?sish?m dhe emocional?, por n? koh? t? zakonshme, ato jan? vet?m nj? nd?r ato role dhe identitete q? v?rtet? kan? r?nd?si. P?rve? k?saj, af?rsit? dhe identitetet fisnore variojn? nga nj? popullsi n? tjetr?n. Identite t? tilla jan? m? pak primordiale dhe t? pandryshueshme se ??jan? t? kusht?zuara dhe t? ndryshueshme. Ato jan? t? mundshme t? krijohen dhe t? ndryshohen p?rmes organizimit njer?zor dhe p?lqimeve politike. Nj? interpretim i tret? ka p?r baz? doktrin?n e determinizmit gjeografik t? formuluar n? shekullin e 18-t? nga Monteskj? n? vepr?n e tij ?Fryma e ligjeve? (De l?esprit des lois). Coon, p?r shemb?ll, u referohet ?relievit, klim?s dhe pozicionit gjeografik larg rrug?ve kryesore t? udh?timit dhe t? migrimit?, faktor? t? cil?t b?n? q? malet dhe pyjet e Shqip?ris? s? veriut t? shnd?rroheshin n? ?nj? nd?r rajonet m? periferike dhe m? t? izoluara t? Evrop?s? t? krahasueshme vet?m me Kaukazin dhe me lart?sit? e Himalaj?s per?ndimore?. Ky argument ?sht? i p?rhapur, por i dob?t. Natyrisht, ?sht? e v?shtir? t? mohohet se kulturat specifike t? ?tradit?s s? vog?l? (?little tradition? cultures), n?se p?rdorim gjuh?n e antropologut t? Shkoll?s s? ?ikagos, Robert Redfield, kan? evoluar dhe mbijetuar n? p?rputhje me mjediset e ve?anta dhe unike, t? cilat kan? b?r? q? ato t? mbeten relativisht t? pandikuara nga zhvillimi i kulturave t? tjera. Sidoqoft?, vet?m kushtet e mjedisit nuk do t? mjaftonin p?r t? shpjeguar tradit?n ?e vog?l? dhe t? izoluar t? kultur?s s? gjakmarrjes n? Shqip?rin? e veriut. Nj? nd?r interpretimet m? t? njohura mbi Kanunin e Lek? Dukagjinit dhe gjakmarrjen si pjes? q?ndrore e tij, ?sht? se ky korpus i s? drejt?s zakonore shqiptare kish p?r q?llim t? kufizonte numrin e madh t? vdekjeve duke inkurajuar nj? gjakmarrje t? kontrolluar dhe t? pasuar nga nj? drejt?si e rrept?. P?r ata q? mbrojn? nj? pozit? e till?, argumenti i p?rgjithsh?m ?sht? se normat e hakmarrjes kryejn? nj? funksion shoq?ror n? zgjidhejn e konflikteve dhe reduktimin e dhun?s n? nj? nivel m? t? ul?t nga ??do t? ishte ajo n? munges? t? k?tyre normave. Christopher Boehm, p?r shembull, ?sht? i pik?pamjes se konfliktet jan? m? t? pakta n? ato shoq?ri normat e t? cilave rregullohen nga Kodi i Nderit, p?rderisa ?do individ e di se mosrespektimi i tyre mund t? ken? pasoja shkat?rrimtare. Edhe pse nj? teori e till? ?sht? v?shtir? t? vler?sohet, un? d?shiroj t? ofroj tri argumente kund?r saj: s? pari, nj? ?teori? e till? nuk arrin t? shpjegoj? pse gjakmarrja ka lindur dhe ekzistuar si nj? norm? shoq?rore p?r shekuj me radh?; s? dyti; ajo nuk merr n? konsiderat? pse hakmarrja ka qen? nj? fenomen shum? i p?rhapur, madje nj? ?ligj i maleve? n? Shqip?rin? veriore, por pothuajse inekzistente n? jug t? vendit; s? treti, n?se parandalimi apo kontrolli social i gjaqeve t? pafundme ka qen? q?llimi i saj, at?her? si shpjegohen detyrimi dhe presioni shoq?ror p?r t? marr? hak sa m? par? si edhe posht?rimi universal n?se hakmarrja vonohej? Numri shum? i madh i viktimave q? shkaktonte gjakmarrja e kund?rshton argumentin q?ndror t? k?saj teorie. Asnj? nga ?teorit?? e m?sip?rme nuk i shton esencialisht ndonj? element t? ri pretendimit p?r t?i dh?n? nj? shpjegim rigoroz gjakmarrjes n? Shqip?rin? e veriut. M? e besueshme se t? gjitha ato na duket nj? shpjegim i dh?n? nga vet? Shtjef?n Gje?ovi, n? nj? sh?nim t? tijin n? paragrafin CLVII (Libri 11) t? Kanunit, i cili, me p?rjashtim t? Kadares? n? ?Prillin e thyer?, ?udit?risht u ka kaluar pa v?n? re t? gjith? atyre q? e kan? studiuar Kanunin e Lek? Dukagjinit. Sipas Gje?ovit, ashtu sikurse djegia dhe shkat?rrimi i sht?pive p?r krime t? caktuara ka qen? nj? zhvillim i vonsh?m, i inkurajuar nga qeveria otomane dhe i zbatuar detyrimisht n?n autoritetin e disa familjeve t? fuqishme n? malet e Shqip?ris? se veriut, po k?shtu edhe zakoni i marrjes gjak mbi ?do an?tar t? familjes mund t? mos ket? ekzistuar n? fazat m? t? hershme. Kjo praktik?, gjithashtu, mund t? jet? nj? zhvillim i m?vonsh?m p?rderisa fillimisht Kanuni respektonte parimin ?gjaku ndjek gishtin?. N? kund?rshtim me ?teorin?? se Kanuni synonte t? parandalonte gjakmarrjet e pafund p?rmes inkurajimit t? nj? hakmarrjeje t? shpejt? p?r t? kontrolluar p?r t? parandaluar nj? shkat?rrim t? p?rgjithsh?m, Gje?ovi shpjegon se e drejta p?r t? vrar? ?donj?rin nga an?tar?t meshkuj t? familjes, p?rfshir? edhe ata q? nuk jetonin n? t? nj?jt?n sht?pi, n? fakt kish p?r sysim ?ta b?nte gjakmarrjen m? t? leht??. P?r shkak se n? shumic?n e rasteve familjeve t? vras?sve u duhej t? paguanin ?paran? e gjakut? (gjoba deri n? 500 grosh) Sht?pis? s? Gjomarkajve n? Mirdit?, kryetar?ve t? fiseve dhe p?rfaq?suesve t? bajraqeve, kuptohej se k?ta t? fundit ishin t? interesuar ta zgjeronin sa m? shum? rrethin e atyre ndaj t? cil?ve mund t? merrej gjak.