Rreth ??shtjes s? vet?dijes

L?nda: Vet?dija Njeriu duhet t? merret m? tep?r me ??shtjen e vet?dijes sesa me ato t? Gjith?sis? apo krijimit t? jet?s, thot? Hugo Lagercramtz, profesor n? Institutin Karolinska n? Suedi, si dhe redaktor i librit "Hj?rnan och medvetandet" (Truri dhe vet?dija). ?sht? vet?dija ajo q? vendos se ?far? do t? jemi dhe ?far? do t? b?jm?.

Vet? psikologjia ishte n? fillimet e saj shkenca q? merrej me vet?dijen. Pastaj dol?n behaviorist?t (behavior=sjellje) duke dh?n? shpjegime se si ata q? ngren? ??shtjen e vet?dijes n? t? v?rtet? jan? duke u marr? me fe. Pas k?saj vet?dija ?sht? par? si nj? ??shtje t? cil?s nuk ia vlen t?i p?rkushtohesh. Kjo, p?r dy arsye. P?r shum? studiues t? trurit vet?dija ka qen? e v?shtir? p?r ta kapur. ?sht? m? e leht? t? hetosh disa tipe qelizash nervore apo t? zbulosh l?nd? t? reja sinjaldh?n?se. T? b?sh studime mbi vet?dijen ?sht? par? si di?ka e ngat?rrueshme. Ting?llon m? e natyrshme t? d?gjosh nj? astrofizikant t? flas? mbi gropa t? zeza apo Bumin e Madh, nd?rsa nj? neurostudiues q? kap?rcen n? spekullime mbi vet?dijen shihet me sy t? shtremb?r nga koleg?t. N? shum? libra m?simi mbi trurin fjala consciousness (vet?dije) as q? gjendet n? regjistrin e fjal?ve.

Argumenti tjet?r ?sht? ai q? njer?zit nuk e kan? pasur arritur pjekurin? p?r t? kapur thelbin e ??shtjes.
Shpirti (vet?dija dhe ??ka tjet?r) jan? t? pakapshme p?r shkenc?n. Por fal? arritjeve t? teknik?s, q? ka b?r? t? mundur shquarjen e aktivitetit te trurit, ??shtja mbi vet?dijen ka nisur t? t?rheq? v?mendjen e njer?zve.


Ashtu si duke p?rdorur nj? metafor? do t? thonim q? zemra ?sht? nj? pomp? poashtu edhe vet?dija ?sht? nj? sken? teatri, kjo sipas psikologut amerikan Bernard Baars. Drit?hedh?si ndri?on at? pjes? t? sken?s ku ndodh di?ka. Korteksi cerebral dhe thalamusi (nj? far? stacioni rele n? mes t? trurit) vendosin se ku ?sht? duke ndodhur di?ka. Drit?hedh?si , rolin e t? cilit sipas k?saj teorie e luajn? n? tru disa qeliza nervore, drejtohet papritur kah nj? sken?, p?r tu p?rq?ndruar m? von? po aq papritur n? nj? sken? t? re.
Shikuesit v?n? re jo vet?m at? q? ndri?on drit?hedh?si por shquajn? edhe zhurm? apo er?ra q? vijn? nga an? t? tjera. ?sht? e kuptueshme q? shikuesi mund t? mendoj? mbi gj?ra krejt t? tjera si p.sh. ndonj? gabim q? i ?sht? p?rvjedhur n? pun? etj.
P?rmes metodave t? reja t? nd?rtimit t? sh?mb?lltyr?s s? trurit, si ajo e tomografis? s? l?shimit t? pozitroneve ndryshe PET si dhe asaj MR, njer?zit kan? arritur t? marrin disa njohuri t? p?rcirta mbi se ?far? ndodh n? tru kur njeriu b?het i vet?dijsh?m mbi gj?ra t? ndryshme. Lobi i p?rparm? i trurit luan nj? rol vendimtar, por edhe pjes? t? tjera t? trurit jan? t? p?rziera. Vendndodhja e vet?dijes ?sht? e v?shtir? t? p?rcaktohet me sakt?si pasi ajo nuk ndodhet n? nj? b?rtham? t? p?rcaktuar t? trurit. Ka qen? e mundur t? hiqen, p?rmes operacionit, disa struktura t? trurit q? mendohen t? jen? thelb?sore duke mos u par? ndonj? humbje e vet?dijes tek pacienti.
N?se vendndodhja e vet?dijes nuk mund t? gjendet n? tru at?her? sipas Descartes do t? mund t? thuhej se vet?dija dhe truri jan? dy nj?si t? ndryshme. Descartes ishte nd?r t? par?t q? e shikonte trup in si nj? makineri, por si nj? katolik i mir? q? ishte nuk mundej ta p?rfshinte shpirtin n? k?t? makineri.
Truri dhe shpirti mendohej t? lidheshin me nj?ri-tjetrin p?rmes epifysis.
Kjo m?nyr? dyale e t? kuptuarit nuk ka humbur aspak nga faqja e dheut. Shum? shkenc?tar? me fam? t? koh?ve moderne ishin apo jan? akoma dyalist?. Marr?si i ?mimit Nobel neurofiziologu John Eccles, q? ishte gjithashtu katolik, thonte se shpirti vjen kur truri nis t? nd?rtohet tek embrioni n? jav?n e tret?.


Sot, pjesa m? e madhe e studiuesve t? trurit, mendojn? se vet?dija mund t? thjeshtohet n? procese neurokimike apo qarqe nervore n? tru, thot? Lagercrantz. Truri, sipas tyre, ?sht? n? t? v?rtet? nj? kompjuter biologjik nd?rsa vet?dija nj? mbifenomen, d.m.th. nj? n?nprodukt i makineris? biollogjike.
Lagercrantz ?sht? i mendimit se nuk mund t'i afrohesh vet?dijes me metoda t? zakonshme biologjike e thjeshtuese por duke l?n? m?njan? filozofin? shkencore klasike dhe duke gjetur rrug? t? reja t? arsyetimit.