Bajroni dhe shqiptaret

Nga Dr. Moikom Zeqo

Dua t? kumtoj di?ka parake, duke sfiduar parimin e kronologjis?. Jet?t vetiake t? poet?ve strukturohen nga kronologjia (hapjen dhe mbylljen e jet?s fizike). Arti ndon?se ka koordinata dhe nuk mund t? shp?toj? nga rroba e kalendarit, megjithat? nuk i n?nshtrohet parimit t? kronologjis?. Meqen?se tema p?r nj? nd?rlidhje t? bajronizmit me Shqip?rin? ?sht? tejet konkrete dhe e qart? un? dua t? l?viz n? kah t? kund?rt t? koh?s,p?r t? krijuar nj? lloj zanafille m? t? kryehershme t? vet? dukuris? letrare artistike,t? quajtur konvencionalisht bajroniz?m. Q?llimi ?sht? q? t? nd?rlidh tri rrafshet e bajronizmit, rrafshi anglez, at? bot?ror dhe at? shqiptar. Ky trinitet tematik ?sht? i nd?rthurrur mrekullisht, por jo pa nd?rlikime t? vet?kuptueshme. Duhet t? kumtoj se lidhjet e shqiptar?ve n? mesjet?n e hershme me kultur?n e Anglis? jan? shum? pak t? studjuara. Milan Shuflai na thot? se n? qytetin e Raguz?s n? shek.XIII ekzistonte nj? statuj?, q? p?rfytyronte mbretin Artur, t? famshmin e kalor?sve zodiakor? t? Tavolin?s s? Rrumbullak?t. Studjuesi Kol? Luka thot? se edhe n? antroponimet e shqiptar?ve, jo vet?m n? Raguz? por edhe n? vise t? tjera t? Shqip?ris? s? Veriut, ndeshen emra t? eposit poetik anglez, gj? q? mund t? shpjegohet me l?vizjet e m?dha dhe iteneraret e shqiptar?ve n? Ballkan dhe n? Shqip?ri.

Akoma m? skajshem dua t? them se n? vitin 1108 nj? kalor?s anglez i quajtur Robert Monteforti, n?nduk? i norman?ve dhe i anglez?ve u largua m? 1107 nga Anglia, erdhi n? Apuli t? Italis? dhe vdiq n? Ballsh t? Shqip?ris? mbas nj? viti. Arkeologu austriak Kamilo Prashniker, ka gjetur gurin e varrit t? tij n? Ballsh me nj? poezi epitafike n? latinisht me vargje leonid. N? k?t? poezi thuhet ?k?tu ?sht? varrosur Robert Monteforti, i hijsh?m n? trup, trim n? arm?, burr? bujar, n?nduk? e norman?ve, q? n? krye t? tyre dhe t? t? gjith? anglez?ve, n? mosh?n m? t? bukur t? rinis? e braktisi bot?n,(dunque inventutis dives floreret in annis deseruit mundun), duke k?rkuar varrin e Zotit, vdiq k?tu i ri, kur Dielli lindi p?r t? kat?rt?n her? n? yll?sin? e peshores. T? dh?nt? o Robert, Mbreti i Parajs?s g?zimet e veta?. Duket sikur kemi sipas th?nies biblike ?ai ishte shum? m? p?rpara se sa t? lindte? nj? motiv bajronian. Ky Robert Monteforti ?sht? nj? arketip i Bajronit, ai e ka braktisur Anglin? si Bajroni, aventura e tij ?sht? t?r?sisht n? trojet shqiptare, ku ka qen? edhe Bajroni, ka vdekur i ri si Bajroni dhe p?r m? tep?r ?sht? varrosur n? Shqip?ri. Kjo ?sht? shum? e ?udit?shme p?r t? treguar n? shekuj at? instikt tipologjikisht anglez, t? kombit ishullor, q? si? e ka v?rejtur Borgesi ?sht? ?Largimi n?p?r det?. Natyrisht nuk mund t? flasim p?r nj? bajroniz?m tipij, p?r m? tep?r se vet? Bajroni ka lindur 6 shekuj m? von?, por holl?ist? e mjedisit dhe analogjit? jan? tep?r ndihmuese dhe horizonthap?se. N?se Horaci thonte ?Carpe diem?, ?ka ka t? b?j? me g?zimin dioniziak,epikurist t? shijimit t? jet?s, edhe prirjet poetike antike t? ?neveritjes s? jet?s? t? pik?llimit kozmik, jan? si nj? magm?, si nj? nebuloz? shum? m? p?rpara se sa t? lindte Bajroni dhe t? fark?tohej formula kulturore dhe shpirt?rore e bajronizmit. T? flas?sh p?r bajronizmin nuk ?sht? e leht?. M? sakt? nga t? gjith? ?sht? shprehur p?r k?t? v?shtir?si tipologjike poeti yn? Fishta.

Fishta ka shkruar : ?Edhe fjal?t jan? sende, thot? Bajroni, e nj? cirk? e vog?l melani a se mereqepi i ri si nj? cirk? vese mbi nj? mendim ban me mendue mija e mija ndoshta miliona njer?z?.
A nuk jemi duke menduar t? gjith? s? bashku p?r Bajronin dhe bajronizmin sot? Jemi 200 vjet m? pas kur Bajroni botoi k?ng?t e para t? kryevepr?s s? tij, ku p?rmend Shqip?rin? dhe shqiptar?t. Bajroni ?sht? nj? em?r emblematik. Ai i p?rket nj? kulture t? madhe ku kan? dep?rtuar motivet shqiptare gjat? shekujve. K?shtu teologu filozof Beda Venerabilis, t? cilin e citon Bogdani tek ??eta e profet?ve?, p?rmend t? krishter?t n? Iliricum Sacrum. M? 1596 poeti anglez Edmund Spenser n? kryevepr?n poetike ?Mbret?resha e zanave? b?n nj? shtegtim moral ashtu si Bajroni b?ri nj? shtegtim gjeografik m? von?. Spenser paraqet t? 12 virtutet morale t? etik?s s? Aristotelit n? trajtat e heronjve alegorik?, q? kryejn? aventura t? ndryshme. Konica citon vargje t? Spenserit, ku p?rmenden shqiptar?t. N? k?ng?n e dyt? t? kryevepr?s s? Spenserit spikasin dhe vargjet ?dhe m?ng?t t? varura prapa, n? m?nyr? shqiptare?. Shekspiri ?sht? i pari, q? permend emrin e Iliris? te ?Komedia e gabimeve? si dhe jep nj? pejsazh t? p?rfytyruar t? brigjeve t? Epidamnit. Ai rikonstruktoi n? m?nyr? t? lir? motivet e komedis? s? Plautit ?Menehm?t?, subjekt komik dhe grotesk, i shtjelluar n? Epidamn, n? Durr?sin tim. Edhe poeti vizionar Bllejk, p?rmend Albanin? si dhe nj? figur? kabalistike, q? ai e quan Albion Kadmi, si nj? figur? para Adamit biblik. Dihet se Kadmi i Teb?s shtegtoi tek enkeleasit, u b? mbret i tyre dhe lindi n? brigjet e Ohrit djalin e quajtur Ilir, emri i t? cilit u b? eponim i ilir?ve t? lasht?. N? t? v?rtet? poezia e Bllejkut, pa p?rjashtuar edhe at? t? B?rnsit, paraqesnin paradokse kronologjike, k?to poezi t? t? dy autor?ve shtjelloheshin n? prag t? romantizmit, por shum? motive t? tyre jan? quajtur dhe si pasromantike. Bllejku dhe B?rnsi mund t? shpjegojn? disi vet? Bajronin. Por Bajroni arriti t? krijoj? artin e tij bot?formues n? imagjinat?n e rebelimit si rrall?kush n? bot?. Ai erdhi n? Shqip?ri p?r t? mos u larguar kurr? prej saj n? t? gjitha kuptimet. Kryevepra e tij ??ajd Harold?, pati ngjizje midis p?rshtypjeve dhe mbresave edhe t? shqiptar?ve. Letrat e tij d?rguar n?n?s dhe miqve shpjegojn? shum? element? laboratorik? t? konceptualitetit t? romanit poetik bajronian. Koh?t e fundit studjuesi arvanitas Etien Toshek, ka b?r? nj? p?rmbledhje t? detajuar t? k?tyre letrave, q? flasin p?r Bajronin si shqiptarofil i madh. Bajronizmi u b? nj? stil, m?nyr? shpirt?rore e t? menduarit n? shekullin e XIX. Bajroni qe nj? nga mag?t e m?dhenj t? romantizmit evropian. Sindroma e romantizmit ?sht? e ndikuar nga l?vizjet kalodoiskopike t? Evrop?s n? k?t? shekull. Revolucioni francez u b? heraldika shpirt?rore e liris?. Zbulimi nga Herder mbi pasurin? kolosale t? poezis? popullore t? popujve qe gjithashtu nj? adrenalin? artistike. Poezia u mbiquajt ?Gjuha amtare e rac?s njer?zore?. Poet?t u b?n? apostolues t? liris? dhe t? principeve t? m?dha t? romantizmit. Malli romantik projektohej n? lart?si t? dyfisht?: gjeografikisht priret nga lindja, n? pik?pamje t? koh?s nga mesjeta. Ky n?ntekst i fundit p?rb?n kontrastin midis klasi?izmit dhe romantizmit, sepse klasi?kt anonin nga bota antike. Ky ?sht? nj? kontrast artistik por edhe fetar, pa p?rjashtuar edhe at? laik. Klasik?t adhuronin paganizmin politeist greko-romak, kurse ringjallja e mesjet?s nga romantik?t lidhej edhe me adhurimin e katolicizmit dhe t? simboleve t? tij si p.sh. te Shatobrian, apo t? eksaz?s mistike t? Lindjes si p.sh te Novales. Romantik?t anglez? si Bajroni dhe Shelli, pa mohuar Kitsin kishin karakteristike ndrrimin, zhvilluan nj? kozmopolitiz?m luftarak, pa kompromis, duke i dh?n? nj? p?rmas? kozmike romantizmit. Romantizmi francez, zot?rohet nga lufta p?r iden? e liris? dhe t? drejtave t? njeriut. Romantizmi gjerman ka konfliktin e jet?s s? p?rbrend?shme t? individit, dram?n e njeriut kundrejt mjedisit. G?tja i madh, duke mb?shtetur filozofin? e Herderit p?r kulturat popullore si nj? vllaz?ri universale, shpiku termin ?Let?rsia bot?rore?, ku p?rkat?sia etnike e poet?ve nuk kishte r?nd?si absolute. G?tja, q? admiroi Bajronin, megjithat? qe ai q? tha ?klasike un? quaj t? sh?ndosh?n, romantike t? s?mur?n?. N? t? v?rtet? Fausti, i G?tes ?sht? i ravizuar si nj? kryehero romantik.

Nj? dyzin? t? till? kontradiktash ka edhe Hamleti i Shekspirit. T? ngjajsh?m dhe t? ve?ant? jan? dhe heronj?t poetik? t? Miskevi?it, Pushkinit, De Rad?s dhe Naim Frash?rit. Jan? studjuar dallimet midis romantizmit t? De Rad?s dhe Naim Frash?rit. Me t? drejt? ?sht? th?n? q? ndikimi bajronian ?sht? i lexuesh?m. Le t? vijm? tani tek send?zimi dhe konkretizimi i bajronizmit n? Shqip?ri. K?t? tem? e ka studjuar nga pik?pamja bibliografike miku im Afrim Karagjozi. Duke mos p?rs?ritur argumentet e tij t? regjistruara qart?, un? do t? kumtoj disa zbulime vetiake t? mijat, p?r bajronizmin tek shqiptar?t, si nj? n?nshtres?, ap substrat poetik inkadeshent dhe i pavdeksh?m. Themeluesit, kjo fjal? duhet v?n? n? thonjza e bajronizmit n? Shqip?ri jan? t? shumt? dhe p?r fat t? mir? spikasin ata t? elit?s letrare shqiptare. I famsh?m n? k?t? hulli ?sht? De Rada. Romani i tij poetik ?K?ng?t e Milosaos? ka nj? bajroniz?m, ku mungon dimensioni i shtegtimit, p?rkundrazi, brenda konceptit t? ngujimit t? identitetit Milosao vdes n? luft?n p?r liri dhe poezia epigramatike e fundit t? Milosaos, ku rr?zohet hija e lisit na kujton vet? vdekjen e Bajronit n? Misolongj. De Rada sikur shkruan p?r k?t? vdekje t? dyfisht? dhe hija q? rr?zohet duhet t? jet? patjet?r hija profetike e Lisit t? Dodon?s. T? shumt? jan? shkrimtar?t shqiptar? q? kan? shkruan p?r Bajronin. Sami Frash?ri, Kullurioti, Jani Vreto, Faik Konica, Dora d?Istria, Zef Serembe, Domeniko Mauri, Asdreni, Kadare, Agolli, etj., jan? mb?shtetur tek figura ndri?uese pishtarmbajt?se e Bajronit. T? tjer? studjues me em?r e kan? trajtuar bajronizmin tek shqiptar?t me leganc? dhe erudicion si Gustav Majer, Xhozefina Knor, Zef Arapi dhe ve?an?risht Fan Noli. Nga Fan Noli kemi dhe k?t? shqip?rim:
Sa i tmerruar p?r vdekje ?sht? zem?rimi i tyre
Aq e sigurt? ?sht? miq?sia e tyre
Kur mir?njohja dhe trim?ria i shtyn t? derdhin gjakun
Sulen pa frik? kudo q? t?i shpjer? prijsi.
Po ndalem konkretisht tek disa fragmente te ?ajd Haroldit, q? lidhen me Shqip?rin?. Bajroni p?rmend Aleksandrin e Madh t? Maqedonis?, ai i beson Gibonit, q? e quan Aleksandrin e Madh si dhe Pirron e Madh t? af?rt me origjin?n shqiptare. N? k?ng?n e IV-t Bajroni p?rmend episodin kur Aleksandri i Madh vret n? pije e sip?r mikun e tij m? t? ngusht?, Klitin ilir, episod i treguar nga Rrufus. N? K?ng?n e I, Bajroni p?rmend kroin e Kastalis? pran? Orakullit t? Delfit, t? lidhur me nj? tjet?r orakull pellazgjik t? Zeusit pellazgjik sipas Homerit at? t? Dodon?s. P?r m? tep?r Bajroni flet dhe p?r krua tjet?r profetik n? rr?z?n e lisit t? Dodon?s, mb?shtetur mbi ?Eneid?n? t? Virgjilit, K?nga e III, vargu 466. N? m?nyr? m? t? detajuar, duhet t? ndalem n? ndikimin e Bajronit te vepra e Naim Frash?rit. Te poema ?Bag?ti e Bujq?si? jan? dy cop?za, q? t? kujtojn? vargje t? ve?ant? t? Bajronit t? imituara deri n? holl?si nga Naim Frash?ri. K?shtu Bajroni n? K?ng?n e II t? ?ajld Haroldit ka dhe k?to vargje : ?T?u ngjitesh fill maleve pa shtigje, n?p?r kopet? q? s?dijn? ???sht? vatha, s??sht? vetmi por mesh? m? natyr?n?. Po n? k?t? K?ng? t? II Bajroni p?rshkruan nj? pejsazh malor, ku ?udh?tari gostitet dhe nuk ik?n i m?rzitur, kur di t?i ?moj? mir? hiret e Natyr?s?. Si dhe m? posht? sh?non : ?n? sk?rka dhit? po gj?rmojn? kr?nde, dhe duke rruajtur grigj?n e shp?rndar?, bariu djalosh me gun?n krah?vet, rri pshtetur mbi nj? gur a shkon n? strofkull, e pret shtr?ngat?n jet?shkurt?r t? pushoj??. Nuk dua t? zgjatem dhe t? tregoj vargjet analog? te ?Bag?ti e Bujq?si?. Bajroni ka ndikuar posa??risht tek Mjeda dhe Gjergj Fishta. T? dy k?ta poet? shqiptar? jan? mahnitur nga ?K?nga e lamtumir?s?, q? ka Bajroni n? pjes?n e par? t? ??ajld Haroldit?. Edhe Mjeda edhe Fishta kan? ruajtur ritmin dhe detajet e klithm?s s? lamtumir?s bajroniane nga Anglia. Fishta ?sht? ndikuar m? shum? se sa Mjeda sepse perdor edhe strof?n me 8 vargje t? Bajronit, t? quajtur ?Otava Rima?. E ?udit?shme ?sht? q? n? K?ng?n e IV t? ??ajld Haroldit?, Bajroni p?rmend me admirim dhe Xhorxh Washingtonin. T? njejtin motiv p?r Xhorxh Washingtonin e p?rdor dhe Mjeda te poema ?Liria?.
Ndikimi i Bajronit tek De Rada ?sht? akoma m? i madh dhe i ve?ant?. N? sh?nimet autobiografike t? De Rad?s, thuhet se poeti arb?resh e ka shkruar poem?n e tij ?Odisea? gjat? koh?s q? lexonte poem?n ?Korsari? t? Bajronit. Edhe Milosao ?sht? nj? hero bajronian, por ajo q? nuk ?sht? th?n? n? studimet mbi De Rad?n, ?sht? se Serafina Topia n? romanin poetik eponim ?sht? nj? figur? bajroniane, por feminile. Heronjt? romantik? pra dhe bajronian? jan? mashkullor?, her? her? t? vrazhd? dhe i mungon respekti ndaj feminitetit, madje jan? t? prirur edhe p?r inceste dhe homoseksualiz?m. De Rada ka krijuar personazhin e pap?rs?ritsh?m t? Serafina Topias, nj? intelektuale e ditur dhe e holl? e ngjajshme me Ana Komnen?n e Bizantit n? shek.XI.
Nj? personazh t? till? fem?ror p?rve? De Rad?s ende nuk e ka krijuar let?rsia shqipe. Ky ?sht? nj? motiv emancipimi i pashembullt. Themeluesit e bajronizmit n? Shqip?ri mund t? klasifikohen n? dy lagje: lagja e par? ka t? b?j? me shkrimtar? dhe publicist? shqiptar?, q? e kan? p?rmendur Bajronin, apo kan? botuar pjes?risht framente t? vogla t? krijimtaris? s? tij.
Lagja e dyt? p?rfaq?sohet kryesisht nga p?rkthyesi i mrekulluesh?m Sk?nder Luarasi, i cili ka p?rkthyer kryevepr?n e plot? t? Bajronit dhe mund t? quhet me plot goj?n ?Qytetar Nderi i Bajronizmit Shqiptar?. 200 vjet pas botimit t? ??ajld Haroldit? nga Bajroni ne shqiptar?t mund t? meditojm? p?r nj? mir?njohje m? t? madhe ndaj tij. Bajroni ?sht? padyshim talenti m? i madh evropian, q? shkroi mrekullisht p?r shqiptar?t, por dhe i pari dhe deri m? sot i vetmi, q? krijoi formul?n konceptuale p?r karakterin tipologjik t? shqiptar?ve, t? cil?ve ?nuk u mungojn? virtutet, ve? t?i kishin m? t? arrira?. Kemi t? b?jm? me nj? sintez? analitike dhe nj? simbol shpjegues, q? e ruan vler?n kuptimore edhe sot, ndoshta edhe p?r t? ardhmen, pa mohuar procesin progresiv t? emancipimit ton? komb?tar dhe shoq?ror. Bajroni nuk mund t? harrohet nga shqiptar?t sepse i deshi shqiptar?t, kur shum? pak personalitete, qen? t? bindur p?r k?t? gj?. Shqiptar?t nuk mund t?a harrojn? Bajronin sepse ?sht? e pamundur t? harrojn? vetveten.